Тайчсанаар даам гарахгүй 

Манайхан ч 2016 оны Риогийн олимпоор нэрээ цуурайтуулна гэж мөрөөдсөнийхөө дагуу хоёр медал авсанаасаа илүүтэйгээр нэрээ цуурайтуулж л орхилоо. Медал авахад хүч хөдөлмөр шингэдэг, тамирчны алдар хямдхан олддоггүй. Гэхдээ яг үнэнийг хэлэхэд олимпод оролцсон ихэнх орнууд дор хаяж ганц хоёр медал чирээд л харьсан байгаа. Тэр дундаас Монгол нэг их ялгарах юм үнэндээ байхгүй. 
Гэтэл ялагдсан бөхөө өмөөрч  хоёр дасгалжуулагч нь хувцасаа тайчих үзүүлбэрээр эсэргүүцлээ үзүүлсэнээр манай сайхан орны нэр дэлхийн том том мэдээллийн агентлагуудаар цуурайтаад авав. За би тэр олон янзын дүрэм журмыг нь мэдэхгүй зүгээр, гэхдээ яаж ч дүрмийн дагуу барилдаад, шударга шүүж чадаагүй гэхэд ингэж эсэргүүцлээ үзүүлэх онцгүй байна. Өөр орны хүмүүс байсан бол шавиагаа ханатал инээхсэн, өөрийн орны хүмүүс болохоор инээж ч чадахгүй уйлж ч чадахгүй байна. Гэхдээ энэ яагаад ийм үйлдэл гарахад хүрэв?
Зөвхөн энэ хоёр тайчсан дасгалжуулагчдад учир байгаа ч юм биш, аягүй бол оронд нь өөр дасгалжуулагч байсан бол бас л иймэрхүү үйлдэл гаргах байсан байх. Энэ ердөө Монгол хүмүүс дэлхийд нэрээ цуурайтуулахын дон тусчээ л гэж оношлохоос аргагүй. 
Олимпийн медал үнэтэй цэнэтэйтэй би маргах гээгүй. Гэхдээ өгч байгаа ач холбогдол нь арай дэндээд байна. Энүүгээр амьдрал дуусдаггүй юм. Олимпын медал авсанаар тухайн улс орны хөгжил хэмжигддэггүй юм. 
Улс орны хөгжил ер нь юугаар хэмжигддэг юм?
Хэр баян тарганаас илүүтэйгээр тухайн орны туйлын хөгжлийг илэрхийлдэг нэг үзүүлэлт байдаг. Хүний хөгжлийн индекс.
Зарим хүмүүс нэг хүнд ногдох дотоодын нийт бүтээгдэхүүнээр улс орнуудыг харьцуулж, хөгжсөн хөгжөөгүйгээр нь дүгнэх дуртай. Гэтэл яг үнэндээ энэ үзүүлэлт тухайн оронд баяжсан цөөхөн хэдхэн хүний мөнгөөр хэмжигдээд дуусдаг. Үлдсэн ядуус нь хэр их байгаа, яажшуухан ядруухан амьдарч байгааг нь огтхон ч илэрхийлэхгүй.  
2012 оны Монголын үсрэнгүй хөгжлийн сенсаацыг эргээд саная. Манай эдийн засаг дөрвөн жилийн өмнө 12.3 хувийн өсөлттэй гарч дэлхийд тэргүүлээд байсан. Гэтэл ядуурал бараг 30 хувьтай байв. Тэгэхээр хүний хөгжлийн индексээ эхлээд харчихья. 
Хүний хөгжлийн индекс гурван зүйл дээр үндэслэдэг. Хүн амын эрүүл, урт удаан амьдрал, боловсролын түвшин, нэг хүнд ногдох дотоодын нийт бүтээгдэхүүн болно. 
Олимпын медалын тоо биш шүү. Манай орны эдгээр үзүүлэлт тэгээд чухам хаахна яваа юм бол?
Манай дундаж наслалт 69.4
Боловсрол эзэмшсэн дундаж жил нь 9.3 

Нэг хүнд ногдох ДНБ 10729.4

За эдгээр гол тоонууд нь бусад дагалдах тоонуудтайгаа нийлээд индексийг маань 0.727 болгож, дэлхийн нийт 194 орноос ардаа 104 орныг хаяж, 90т жагсдаг юм байна. 

Олимпын медалын тоо биш энэ тоонууддаа анхаарал тавьж, даам болох хүслээ биелүүлээчээ.

Надад бол энэ гурван үзүүлэлтийг өргөх нэг л хөшүүрэг санаанд ороод байна. Тэр нь хүүхэд. Хүүхдүүдээ  эрүүлжүүлэн урт наслах үндэс суурийг нь тавьж, хүүхдүүдийнхээ боловсролыг анхаарч, хүүхдүүдийнхээ ядуурлаас гарах арга замыг нь л зааж өгмөөр санагдаад болж өгөхгүй юм. 

Манай гуравхан сая иргэнээс 800 мянга нь л 14 хүpтэлх насны хүүхэд байгаа. За тэндээс ядуурлын түвшин 2014 оны байдлаар 21.6 хувь болсон юм байна. Тэгэхээр 170 мянган хүүхэд багцаагаар гарцаагүй ядуу амьдарч байна. Эндээс 1100 гаруй хүүхэд сургуулиас завсардаж байна. 
Энэ тоонуудыг яагаад нуршаад унаваа гэжүү? 
Та ямар бяцхан тоонууд болохыг анзаарав уу? Бидэнд 30 сая иргэнтэй Малайз шиг толгойгоо гашилгах шаардлага байна уу?
Ийм хэдхэн цөөхөн хүүхдийг аятайхан хүн шиг өсгөөд явчих ухаан дутлаа гэжүү?
Энэ хүүхдүүдээ сайхан бүртгэж аваад нэг нэгээр нь тулж ажиллаж болохоор тийм л цөөхүүлээ ард түмэн шүү дээ. Энэ хүүхдүүдээр чинь амьдрал хэмжигдэх гээд байна, олимпын медалиар огтхон ч биш шүү. Энэ хүүхдүүдээ ярьж сүржигнэж, энэ хүүхдүүдийн төлөө хувцасаа тайлаад өгчих хэрэгтэй, медалын төлөө биш шүү. 
Андуураад байна хүмүүсээ!

  
Эх сурвалж: http://www.ikon.mn/n/t8w
 http://hdr.undp.org/en/content/human-development-index-hdi
http://www.nikkei.com/article/DGXZZO48913460Y2A121C1000015/
http://www.worldbank.org/mn/news/press-release/2015/07/01/poverty-continued-to-decline-falling-from-274-percent-in-2012-to-216-percent-in-2014
http://hdr.undp.org/en/countries/profiles/MNG
http://www.ikon.mn/p/i72
http://www.edunews.mn/article/463

Хятад, Орос, Монгол гурав байжээ

Өмнөд Солонгос улс бол эдийн засгийн хувьд богино хугацаанд хүчирхэгжсэн орон бөгөөд дэлхийн тавцанд тодорхой байр суурь эзлэх өндөр амбицтай орон. Энэ нь ч эрүүл мэндийн системд нь илэрч гарч ирдэг. Энэ орон эдийн засгийн үсрэнгүй өсөлтийнхөө нэгэн адилаар 1989 он гэхэд ердөө 12хон жилийн дотор бүх нийтээр даатгалд хамрагдаж чадсан байв. Ерөнхийлөгч Пак Чун Хи-гийн үйлдвэржилтийн төлөөх мятрашгүй оролдлогын нэгээхэн хэсэг болж эрүүл мэндийн салбар нь ч өндийж ирсэн юм. 2000 онд Солонгос Улс эрүүл мэндийн бүх байгууллагуудаа нэгэн шүхэрт багтааж Үндэсний Эрүүл Мэндийн Даатгалын үйлчилгээг байгуулав. Энэ нь ерөнхийдөө үйлчлүүлэгчдийн төлбөр, ажилчдын орлого дээрээс дутууг нь улсын санхүүжилтээр нөхдөг байгууллага юм. Улс орныхоо хэмжээнд байгаа ядуу өрхөд эрүүл мэндийн тусламж үзүүлэх зорилгыг агуулж байлаа. 
Гэвч энэ тогтолцоо нь өвчтөнүүд хувиасаа их зардал гаргахад хүргэсэн юм. Засгийн газар нь ойролцоогоор нийт эрүүл мэндийн зардлын  54 хувийг гаргадаг юм байна. Энэ нь OECD-н бусад гишүүн орнуудаасаа даруй 20 хувиар бага байгаа юм.  Тэгэхээр үлдсэн 46 хувь нь хувийн хэвшлээс, ялангуяа  хувь хүний халааснаас гардаг гэсэн үг. Энэ юуны тусгал вэ гэхээр Өмнөд солонгосын эрүүл мэнд нь тогтолцооноосоо бус эмнэлгүүдээс хамаараад ирж байгааг харуулж байгаа юм. Нэн ялангуяа гуравдугаар шатлалын эмнэлгээсээ асар их хамааралтай. Өнөөдөр нийт эмнэлгийн 94 хувь, нийт орны 88 хувь нь хувийн хэвшлийнх байна. Өвчтөнүүдийн чөлөөт сонголт, төлбөрт суурилсан үйлчилгээ нь үнийн хөөргөдлийг дагуулж байна. Улс ямар ч хөнгөлөлт олгохгүй байгаагаас эмнэлгүүд өвчтөнөөс орж ирсэн төлбөр, улсын эрүүл мэндийн даатгалын систем хоёроос л санхүүжиж байна. Ингээд ирэхээр мөнгө олох чин зорилготой том эмнэлгүүд хүрээгээ тэлж өвчтөнүүдийг янз бүрийн аргаар татах нөхцөл нь бүрдээд ирж байгаа юм.  Харин энэ тогтолцоо нь ард иргэд нь түргэн хөгширч, эмнэлгийн орон дээр өнгөрүүлэх өдөр нь уртасч байгаа хүмүүстэй Солонгос оронд таатай үр дагаврыг яавч авчрахгүй нь тодорхой.  Энэ орны өндөр настангуудын тоо OECD-н  орон дундаас хамгийн их хурдацтайгаар нэмэгдэж байна. OECD-н  орнуудад дунджаар 0.56 хувьтай байхад Солонгос 3.6 хувьтай байна. 
Солонгосын энэхүү өндөр үйлдвэржилтийн үр дүнд бий болсон эрүүл мэндийн үйлчилгээний зах зээлжилт нь хүрээгээ тэлж шинэ стратеги боловсруулж байгаагийн хоморгонд манай улс гүнээ шигдсэн билээ. Эрүүл мэндийн аялал жуулчлалыг цэцэглүүлэн хөгжүүлэх үйлст амь биеэ зориулан зүтгэж байгаа Солонгос Улсын топ гурван үйлчлүүлэгч орнууд нь Хятад, Орос, Монгол гурав бөлгөө. Ёстой нөгөө Хятад, Орос, Монгол гурав байжээ гэдэг онигоо утгаараа оршиж байна.
2015 оны байдлаар банкны системээр эрүүл мэндийн үйлчилгээнд зарцуулсан мөнгөний 40 хувийг Солонгос оронд манайхан зарцуулаад ирж. Монголчууд маань банкинд өр зээл тавьж байгаад ч болов Солонгос орны эрүүл мэндийн системийг аврахаар, Солонгос хөгшчүүлийг гар газарт, хөл хөсөр амруулахаар зүтгэж байна. Одоо чадаж байгаа юмыг яая гэх вэ дээ. 

 Britnell, M. (2015). In Search of the Perfect Health System. Palgrave Macmillan.
https://www.mongolbank.mn/documents/.../emchilgeezardal.pdf

Стерлита ажилгүй болжээ

Корнеллийн Их Сургуульд ирээд нэгэн хуучны танил мэт санагдах хүнтэй танилцав. Венесуэлээс ирсэн судлаач эмэгтэй. Дэлхийн Эрүүл Мэндийн Байгууллагад 2 жил гаруй ажиллаад судлаачийн мөр хөөх гээд энэ сургуульд ирсэн гэнэ. 
Жижигхэн хөөрхөн охин байв. 
Би ч шууд л Венесуэл хүн гэдгийг нь сонсонгуутаа Халтар Царайт санаанд орж, Улаанбаатар хот энэ савангийн дуурийг үзэх гэж хэрхэн эзгүйрдэг байсан, хүмүүс үзэх гэж яаж алаан болдог байсан, хөдөөний зарим хүн мотоцикл дээр бөөнөөрөө сундалж үзэх гэж явж байгаад яаж осолддог байсан, бидний үеийнхэн өөрсдийгөө халтар царайтын үеийхэн гэж нэрлэх нь холгүй байдаг гээд л ярьж өглөө. 
Нөгөө охин ч бүр нүд нь орой дээрээ гараад, тийм тулга тойрсон сэдэвтэй, зөвхөн Каракас хотын хэдхэн хүний амьдралыг сүржингээр харуулдаг савангийн дуурь яахаараа Монголд гардаг байнаа. Ер нь дэлхийн хаа нэгтээ гардаг байсан гэхээр төсөөлөгдөхгүй юм гэж ирээд л бид хоёр чинь зүгээр хуучны танилууд уулзаж байгаа юм шиг дуу дуугаа авалцлаа. 
Би ч Халтар царайт дээр баян хоосны ялгааг үзээд, бүр гайхаад бардаггүй байсан байтал одоо Улаанбаатар хот маань хэрхэн араас нь орж, ардчилал хэрхэн хөгжиж, бид хэрхэн өөрчлөгдөвөө гээд л харьцуулалт хийв. 
Харин тэр охин гунигтайгаар санаа алдаад тэр үед ч цаг сайхан байж дээ, одоо Венесуэлд нэг ч савангийн дуурь хийхгүй байгаа, жүжигчид нь ажилгүй болж ойр тойрныхоо Коломби мэтийн орнууд руу цагаачилдаг болсон гэв. 
Бидний мэддэг Венесуэл орон үндсээрээ өөрчлөгджээ. Тэд дарангуйлагчтай болсон юм байх, ардчилал нэр зүүснээс цаашгүй болсон  юм байх, хэвлэлийн эрх чөлөө боогдож,  телевизээр улс төрийн ухуулгын шинжтэй уйтгартай нэвтрүүлгээс өөр юм гарахаа больсон юм байх. Дээдчүүл нь эх орноо хувааж идэж байгаа юм байх, хар тамхи, гэмт хэрэг, өлсгөлөн энэ орныг тэр аяар нь нэрвэсэн юм байх.
Онгоцны буудлууд нь хаагдсан юм байх, гааль нь чангарсан юм байх, венесуэлээс гарч явах хэцүү болсон юм байх. Би ч бүр цохилтонд орж эрүүгээ унжуулав.
Хорьхон жилийн дотор дэлхий ямар хурдан өөрчлөгдөө вэ?
Үнэхээр өрөөндөө орж ирээд Венесуэл гээд гүүглэдхэд түүний ярьсан бүгд үнэн байлаа. Венесуэл орон чинь дэлхийн хамгийн том газрын тосны нөөцтэй юм байна. Гэтэл газрын тосны үнэ сүүлийн жилүүдэд байнга буурч энэ орны ганц орлогын үүдийг тагласан юм гэнэ.
Тэгээд болоогүй дээрээс нь дарангуйлагч маягийн ерөнхийлөгчтэй, засгийн газар нь хүнснийхээ үнийг барьдаг гэнэ. Түүнээсээ болоод хүнс үйлдвэрлэгчид үйлдвэрлэх зардлаасаа бага үнээр зарах ашиггүй тул бизнэсээ орхичихдог юм байна. Хаана хүнс зарж байна, тэр газар луу хүмүүс дайран орж, цөлмөж байгаа юм байна. Өлсгөлөнгөөс болоод хүн хүнийхээ эсрэг болсон гэнэ.
Удахгүй орон даяар ерөнхийлөгчийн сонгууль болно гэнэ, ардчилал нэр зүүчихээд хүн зоноо хөсөрдүүлэлгүй, тэр сонгууль нь шударга л явагдаасай билээ. Венесуэлийн ард түмний өмнөөс сэтгэл шимшрэв.
Ингээд бодохоор Монгол орон маань сувдаг удирдагчтай байсан ч хамаагүй таван хошуу малаа шүтээд амьдардаг болохоор ямар ч мулгуу улс орны шийдвэрийг бие биенээ хоолноос болж хөнөөхгүй хэмжээнд, ажралгүй даваад байдаг байж таарах нь. 
Аяа эх орон мину. 

Эх сурвалж:
http://www.nytimes.com/2016/06/24/insider/the-times-on-the-air-venezuelan-hunger-american-gun-laws-and-more.html?rref=collection%2Ftimestopic%2FVenezuela&action=click&contentCollection=world&region=stream&module=stream_unit&version=latest&contentPlacement=4&pgtype=collection

http://www.nytimes.com/2016/06/20/world/americas/venezuelans-ransack-stores-as-hunger-stalks-crumbling-nation.html?rref=collection%2Ftimestopic%2FVenezuela&action=click&contentCollection=world&region=stream&module=stream_unit&version=latest&contentPlacement=7&pgtype=collection