Diary of a wimpy kid The long haul

..spring something on someone

Гэнэт хэлэх, гэнэдүүлэх

Mom sprung a trip on us without any warning

Ээж аяллын талаар бидэнд ямарч анхааруулгагүйгээр гэнэт хэлсэн

...get the wheels turning

бүх зүйлийг эхлүүлэх, баталгаатай эхлүүлэх

It was gonna get Mom's wheels turning

Энэ ч ээжийг бат араанд нь хийх нь гарцаагүй

measure up to

түүн шиг сайн байх, хангалттай байх

We can never measure up to the ones they show in the magazine.

Бид сэтгүүл дээр гарсан шиг хангалттай сайн байж чаддаггүй

 go downhill

муудах, байдал дордох

things went downhill fast

байдал шууд дордов

the temperature dropped below freezing

гадаа хүйтэрч эхэллээ

bare essentials

зөвхөн шаардлагатай зүйлс

get nose two inches from

салгалгүй ширтэх

they've constantly got their noses two inches from a screen

тэд тувт дэлгэц ширтдэг

so that put an end to that idea

ингээд өнөөх санал нь шууд үгүйсгэгдлээ

chime in 

ярианд оролцох

chimed in with his own idea

өөрийн саналыг хэлж ярианд оролцов

cave in

бууж өгөх

so she caved in

тэр бууж өгч зөвшөөрөв

keeper

удаан хадгалагдна

they were not exactly keepers

тэд нар ч удаан хэрэглэгдэхгүй л болов уу

bootleg copy

хууль бус хуулбар

I couldn't believe I poured my heart out to this guy and all I got was an AD.

сэтгэлээ нээх

Even though that whole experience left a bad taste in my mouth, I still like his books.

онцгүй дурсамж үлдээх

I really needed to get out of the car to prevent my legs from permanently cramping 

хөл бадайрах

We picked one on the lower end of the spectrum

хамгийн доод түвшин

Five seconds later he was out cold

нам унтах

Dad’s music was pretty awful, but the view totally made up for it.

муухайг нь нөхөх

Sitting up front, I had a whole new perspective and would almost see why mom was so gung ho about taking this trip. 

хэт хөөрөх

I decided to explore the nearby stalls while Rodrick was polishing off his stick of fried butter.

хам хум идэх

I had a seriously close call when I turned a corner and almost ran smack into the entire family.

аюулд өртөхөө шахах

улаан нүүрээрээ халз тулах

People were packed shoulder to shoulder, and I tried pushing my way through to get to where mom was.

пиг чихэлдэх

But I should've known there was a catch.

нэг сул тал

She said we should find a doctor to check it out which didn't calm my nerves any.

намайг огт тайвшруулаагүй

Төрийн албаны бичиг тамганы хүнд суртал

Төрийн албаны энэ их бичиг сачигийн асуудал үнэхээрийн болхи, өнгөрсөн зуунаараа юм байна.

Нэг судалгаа хийнэ. Тэгээд шууд захиалсан гишүүнийн туслах руу ч юмуу имейлдэж болохгүй. Эхлээд том даргаар гарын үсэг зуруулаад тамга даруулах ёстой. За том дарга нь шалгаж үзэх шаардлагатай юм байж. Тэрийг дотоод сүлжээгээ ашиглаад авч өгөөд шалгаад коммент байвал бичээд өгч болноодоо. Тэхгүй. 

Эхлээд том даргаас гарын үсэг авахын тулд өгсөж уруудан нэг бичээч эгч дээр очно. Бичээч эгч гурван бланкан дээр хэвлэж өгнө. Хэвлэж өгөхийн тулд бичээч эгч рүү албан бичгээ принтэлсэнээс гадна дотор сүлжээгээр явуулах ёстой. Энд дотор сүлжээ ашиглаж байгаа ч принтелж цаасаар аваачиж өгөн 3 ширхэг албан бланкаа авахын тулд өрөөнд нь очиж хэвлэж өгөхийг нь хүлээнэ. За бичээч эгч арай гэж нэг юм 3 цаас өгч байна. 

Одоо нөгөө 3 цаасаа аваад том даргад өгөхийн тулд туслахтай нь уулзна. Тэгээд аваачиж өгөөд туслах нь том даргаас гарын үсэг авахыг нь хүлээнэ. Тэр хооронд нь туслахын өрөөнд хүлээх эсвэл ажлын байран дээрээ буцаж ирнэ.

Гарын үсэг авчингуутаа зурчлаа гээд мэдэгдэх юм байх гэтэл үгүй. Цагийн дараа гайхаад туслах руу нь ярьтал гарын үсгээ зурсан ш дээ ирж ав гэнэ. За тэгээд өгсөж уруудаж туслахаас нь очиж авна. Тэр тамгатай гарын үсэгтэй цаас нь гурван хувь гэж байгаа.

За ингээд 3 хувиа аваад өгсөж уруудаад дараагийн шат бичиг хэрэг дээр очно. Бичиг хэргийн эгч тамга дарж, судалгааны дугаар өгдөг үүрэгтэй. Судалгааны дугаар аваад нэг хувийг үлдээж 2-г нь өөрөө авна. За одоо дуусах нь дээ гэж бодтол өнөөх хийсэн судалгаагаа өнгөтөөр хэвлүүлж нуруулдуулах юм гэнэ. 

Файлыг нь аваад хэвлэх дээр очоод өнгөтөөр принтлүүлж нуруулдуулахаа хүлээнэ. Ингээд өнгө үзэмжтэй болсон судалгаагаа 2 цаастайгаа цуг захиалсан гишүүний туслахад өгсөн уруудан өөрөө аваачиж өгнө. Туслах нь за ойлголоо гээд судалгааг хүлээж авах мөчид энэ гардуулах процесс хүртэл бүтэн өдөр нааш цааш өгсөн уруудан гарын үсэг цуглуулсанаа бодоод баярын нулимс хоёр нүдийг бүрхэнэ.

Энэ хооронд би дахиад өөр хэрэгтэй судалгаа хийх миний цагийн хөлс, тэр олон гарын үсэг цуглуулсан цаас, тамганы хор, тэр том даргаас гарын үсгийг нь зуруулж авч өгдөг туслахын цалин, тамга дардаг эгчийн цалин, бичээчийн цалин гээд үргүй зардлууд хөвөрсөөр л..

За миний бүтэн өдрөө алдсан хайран цаг хугацаа, мэдрэлийн эсийг тоочих ч юм биш.

Ийм л үйл лайтай процессоор  хийсэн хүнээсээ захиалсан хүнрүүгээ ганц ширхэг судалгаа хүрдэг байхнээ. Ингэхэд тэр гишүүний туслах тэгээд хэзээ яг гишүүндээ өгөх бол...

ХҮН ТӨРӨЛХТӨНИЙ ТОВЧ ТҮҮХ

                    

                           

14 тэрбум жилийн тэртээ матери, энерги, цаг хугацаа, орон зай хоорондоо нэгдэн нийлж энэ ертөнцийг үүсгэжээ. Эдгээр үзэгдлийн түүхийг физик гэдэг. Харин атом молекулын харилцан үйлчлэлийн түүхийг хими гэдэг. Бие махбодийн түүхийг биологи гэдэг. Түүнээс гаралтай хүн төрөлхтөний түүхийг энд өгүүлэх болно.

Хүн төрөлхтөний түүхийг 3 үндсэн хувьсгал бүрдүүлжээ. Танин мэдэхүйн хувьсгал 70 мянган жилийн өмнө, хөдөө аж ахуйн хувьсгал 12 мянган жилийн өмнө, шинжлэх ухааны хувьсгал 500 жилийн өмнө үүсч. Харин энэ сүүлийн хувьсгал хүн төрөлхтөний түүхийг дуусгаж, шинэ эриний эхлэл ч болж магадгүй юм.

Танин мэдэхүйн хувьсгал анх хүнийг амьтнаас ялгаруулж эхэлжээ. Гагцхүү хүн л байхгүй зүйлийн тухай ярьж, түүндээ итгэж чаддаг. Та сармагчинг хэзээ ч үхсэнийхээ дараа сармагчингийн диваажинд очоод хязгааргүй их бананатай болно гээд одоо байгаа гадилаа өөртөө өгөхийг ятгаж чадахгүй юм. Яг энэ зарчмаар хязгаарлагдмал хариуцлагатай компаниуд хүмүүсийн төсөөлөлд бий болж амьдрал дээр оршин тогтнож, мөнгөний эргэлт үүсгэж байна.

Хөдөө аж ахуйн хувсгал хүмүүст нийгэм улс төр , мөнгө гэдэг зүйлийг бий болгожээ. Ихэнх үнэт зүйлийг хадгалж болдоггүй. Үүнд цаг хугацаа ба гоо үзэсгэлэн орно. Харин зарим удаан хадгалж болдог үр тариа гэх мэт зүйлс дээр тулгуурлан мөнгө зохиогджээ. Бид танихгүй хүнд итгэдэггүй ч түүний зоосонд итгэдэг. Хэрэв тэд зоосгүй болж эхэлбэл бид бас итгэхээ больж эхэлдэг. Үүнээс улбаалан бид нийгмийг цогцлоож, тэр байтугай шашин улс төрийг бий болгосон. 

Ингээд биологиос тусдаа хүний төсөөллээс үүссэн ертөнц үүсч эхэлсэн. Хүний төсөөлөл материаллаг ертөнцөд биеллээ олдог. Индивидуализм хүмүүсийн амьдрах орчинг өөрчлөв. Олон өрөөтэй байшинд хүмүүс амьдрах болсоноор хүүхдүүд тусдаа өрөөнд унтах болов. Тэд өөрийн гэсэн орон зайтай болохоор өөрийгөө хувь хүн гэж төсөөлөхөд амархан болж, өөрийн үнэ цэнээ дотроосоо хайж эхэлцгээдэг. Гэтэл дундад зууны үед хүүхэд үргэлж бусдын нүдэн дээр өсч торнидог байв. Хэн нэгний харсан, ярьсан бүрийг тооцоолж, өөрийнх нь үнэ цэнэ нийгмийн давхарга, бусдын түүнийг юу гэж тодорхойлсоноор хэмжигддэг байв. Хүний төсөөлөл хэрэглээний түвшинд бодит биеллээ олсон бас нэг сонгодог жишээ бол гадаадад аяллаар явж, юм үзэж нүд тайлах явдал юм. Сармагчинд жишээ нь хэзээ ч саахалт сүрэг дээр очиж тэднийхнийг сонирхох бодол орж ирэхгүй юм. 

Нийгмийн давхарга бол бас л хүний төсөөллөөс урган гарсан бүтээгдэхүүн. Баян хүний хүүхэд баян болж, ядуу хүний хүүхэд ядуугаараа дуусдаг нь батлагдсан зүйл. Биологийн талаас авч үзвэл баян, ядуу хүний хооронд бие махбодийн болон оюуны чадамжийн ямар ч ялгаа байхгүй юм. Гэсэн хэдий ч хоёр ихрийг багаас нь баян ядуу гэр бүлд тусгаарлан өсгөлөө гэхэд яг адил байгалиас заяагдсан авьяас чадвартай ч түүнийг хөгжүүлж, зүлгэж байж л илүү тодордог тул хангамжтай орчинд өссөн хүүхэд л илүү чадвартай болно. Яаж ийж байгаад хоёуланг нь адил түвшинд хөгжүүллээ ч гэсэн хоёулаа адил хэмжээний амжилтанд хүрэхэд хэцүү. Эдийн засгийн тоглоомын дүрэм журам тэр хоёрын гарал угсаанд хязгаар тавих ба нүдэнд үл үзэгдэх шилэн хана саад болох болно. Бизнесийн орчинд хүний дэг жаяг, холбоо сүлбээ бол удамшиж авсан генээс хүчтэй. 

Хүн төрөлхтөнийг дээд доод төрөлтөн хэмээн ангилах нь хоосон төсөөллөөс хэтрэхгүй зүйл гэдгийг бүгд л шууд хүлээн зөвшөөрдөг. Гэсэн хэрнээ хүн бүр тэгш тэнцүү гэдэг ухагдахуун ч бас эргэлзмээр. Яг ямар байдлаараа хүн бүр тэгш юм бэ? Хүний төсөөллөөс гадуур гарт баригдаж нүдэнд үзэгдэх эн тэнцүү байдал бидэнд үнэхээр бий гэж үү? Хүн бүр тодорхой хэмжээнд өөр өөр удмын кодтой, өөр өөр орчинд өсч торнидог. Үүнээс үүдэлтэйгээр хөгжил нь өөр, амьдрах чадвар нь өөр.　Гэтэл хүн бүр адил бүтээгдсэн гэж ярьдаг. Биологид хүн эволюцийн дагуу хөгжиж ирсэн л болохоос хэзээ ч хэн нэгэн бүтээсэн гэж үздэггүй. Тийм болохоор хэн ч хүн төрөлхтөнд тодорхой зүйлийг бий болгоогүй, заяагдсан тэгш эрх гэдэг зүйл байгальд байхгүй. Шувууд далавчтай учраас л нисдэг болохоос нисэх эрхтэй болохоор нисдэггүй юм.

Үүнтэй адилаар биологид жендерийн асуудал байхгүй. Бонобо сармагчин, зааны нийгэмд эм хүйстнүүд илүү хоорондоо нэгдэж чаддаг, харин амиа бодсон нэгдмэл чадваргүй эрэгчингүүд нийгмээсээ шахагддаг. Бонобо эмэгчин сул дорой ч хил хязгаарыг зөрчсөн эрэгчингээ бүлэглэн зодож чадна. Хэрвээ энэ амьтдын хувьд боломжтой юм бол яагаад хүн тийм биш юм бол? Хүн угаасаа сул дорой амьтан. Тийм болохоор эмэгтэйчүүд ч гэсэн илүү нэгдмэл чанараараа хувиа хичээсэн эрчүүдийг эрхэндээ оруулж хүссэнээрээ байлгаж чадах юм биш үү. Яг л хар арьстнууд цагаануудын менежментэд захирагддаг шиг эмэгтэй захирагчийн дор цэрэг эрсийг удирдаж болохгүй юм уу?  Гэтэл хүн төрөлхтөний дунд эрчүүд хүч чадалтай, өрсөлдөөнч гэхээсээ илүү нийгмийн харилцааны чадвар өндөртэй, хоорондоо нэгдэх чадвараар эмэгтэйчүүдийг бодвол давамгай байж болох л юм. Ер нь нэгдмэл чанар хүн төрөлхтөнийг нийлүүлж мега соёлыг бий болгож байна. Анхны жишээний нэг нь Монголын эзэнт гүрэн юм. 1281 онд Хубилай хааны цэрэг Япон луу дайлаар мордоход үстэй дээлтэй Монгол морьтонгууд хулсан малгайтай Хятад явган цэргүүдтэй мөр зэрэгцэн, Солонгос цэргийн нэмэлт хүчээр байлдаж, Европын адал явдлыг амаа ангайлган сонсдог байсан юм. Эд бүгд нэг л удидагчийн дор өрнөсөн явдал. Нэгдмэл чанар, чадварлаг зохион байгуулалт, төмөр зарчим бол Монголын эзэнт гүрнийг Евроазийг эзлэн авахад хүргэсэн болохоос ямар нэгэн технологийн дэвшил биш байсан юм. Харин ч Монголд эзлүүлж байсан улс орнууд технологиороо илүү хөгжсөн байсан. Яагад гэвэл шинжлэх ухааны мэдлэг мөнгөтэй холбогдож түүнийг хөгжүүлэх сэдэл байдаггүй байсан болохоор тэр.

Нэгэнт шинжлэх ухаан мөнгөн хөшүүрэг хоёр холбогдоод ирмэгц шинжлэх ухаан гайхамшигтай хурднаар хөгжиж эхэллээ. Өнөө цагийн Европийн давамгайлал ч үүнтэй холбоотой. Ром, Монголын эзэнт гүрнүүд олон газар орныг эзэлсэн ч тэдэнд мэдлэг дутсанаар сарнин бутарчээ. Харин Европчууд шинэ мэдлэг олж авах зорилгоор өөр газар орнуудыг эзэлж авх аянаа эхлүүлсэн байдаг. Напелеон Египетийг 1798 онд дайлахдаа өөртэйгээ цуг 165 эрдэмтдийг авч явсан нь ч үүнтэй холбоотой. Ингэж шашин, хэл судлал, ургамал судлалын шинжлэх ухааны үндэс тавигджээ. Англичууд ч гэсэн олж авсан мэдлэгээ ашиглан маш бага цэргийн хүчээр хэдэн зуун сая Энтхэгчүүдийг олзолсон түүхтэй. 19-р зууны турш, 20-р зууны эхэн хүртэл ердөө 150 мянга гаруй цэрэг, засаг захиргааны ажилтнууд, бизнесмэн болон тэдний гэр бүлийнхэн 300 сая энэтхэгчүүдийг эрхшээлдээ оруулан захирч байсан байдаг юм. 

Гэхдээ шинжлэх ухаан “Юу илүү чухал вэ, Юу сайн бэ?” гэдэг асуултуудад хариулт өгдөггүй. Зөвхөн дэлхий дээр юу байна, яаж хоорондоо харилцан үйлчилж байна, ирээдүйд юу болж болох вэ гэдэг асуултанд л хариу өгдөг. Өөрөө хэлбэл ирээдүй ямар байх ёстой вэ гэдэгт хариулдаггүй, энэ асуултанд зөвхөн шашин, үзэл суртал л хариулахыг оролддог. Шинжлэх ухаан өөрийн эрэмбийг тогтоодоггүй, шинэ гарсан нээлтээр юу хийхээ тодорхойлдоггүй.

Шинжлэх ухаан бол маш өндөр өртгөөр хөгждөг эд. Тиймдээ ч шинжлэх ухааныг хөгжүүлэхийн тулд аливаа бизнес, улс төрийн ашиг сонирхол байнга дагалдаж байдаг. Эрдэмтэд өөрсдөө бол улс төр, эдийн засаг, шашны ямар ч сонирхолгүй байх нь элбэг бөгөөд зөвхөн оюун санааны хүсэл сонирхол нь давамгайлдаг.

Шинжлэх ухааныг хөгжүүлж, байгалийн түүхий эд, энергийг ашиглан мөнгө их олох тусам байгаль тэр хэмжээгээр сүйдэж байна. Дэлхий хүний хэрэгцээнд зориулагдан өөрчлөгдөх явцад олон амьтан устаж үгүй болжээ. Бидний цэнхэр дэлхий бетонон ба хуванцар худалдааны төв болж зүсээ хувиргаж байна. Хүн төрөлхтөн уул нь албаар байгаль эхийг сүйтгэх гээд байгаа юм биш, хэтэрхий тоомжиргүй, хайхрамжгүй байна.  Яг л Атлантын боолын наймаа Африкчуудыг үзэн ядсанаас үүдээгүй шиг өнөөдрийн амьтны гаралтай бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл амьтныг үзэн ядсанаас болоогүй юм.

Өнөөдөр дэлхий дээр байгаа 7 тэрбум гаруй хүний нийт жин 300 сая тонн. Бидний хэрэгцээг хангаж буй үхэр, гахай, хонь, тахиа гэх мэт тэжээвэр амьтдын жин 700 сая тонн. Харин байгаль дээрх заан, оцон шувуу, халим гэх мэт амьтдын нийт масс дөнгөж л 100 сая хүрэхтэй үгүйтэй байна. Гэтэл бидний хүүхдийн үздэг ном, зурагтын дэлгэцээр энэ дэлхий дээр цөөхөн үлдсэн  анааш, чоно, шимпанзены дүрсээр дүүрэн.

Ингэж явсаар хүн төрөлхтөн олон төрлийн амьтдыг устгаж, эцэстээ өөрсдийгөө ч газрын хөрснөөс арчиж мэдэх юм. 2005 онд эхэлсэн хүний тархийг судлах нэгэн төслөөр хүний тархин дахь мэдрэлийн сүлжээг дууриалган бүтээж эхэлсэн. Хэрэв энэ төсөл хангалттай санхүүжилт авч чадвал дахиад хэдхэн арван жилийн дараа гэхэд бид компьютер доторх хиймэл хүний тархийг бүтээж тэр нь хүн шиг ярьж сэтгэж чадах юм. Бид энэ бүх мэдлэг, чадвар, шинжлэх ухааны ололтыг зөв залж чадалгүй, юу хүсч байгаагаа мэдэхгүйгээр урагшилсаар байвал хүн төрөлхтөний мөхөл ирж, биднийг хүний биеэс ангид оюун ухаан орлох цаг ойрхон байна. Хүн ихийг сурч мэдэж болно, гэхдээ юу хүсч байгаагаа маш сайн мэддэг байх хэрэгтэй гэдгийг дэлхий ертөнцийн өөрчлөлт бидэнд сануулсаар.

Эх сурвалж:

Harari, Y. N. (2014). A brief history of humankind. Publish in agreement with The Deborah Harris Agency and the Grayhawk Agency.

COVID-19 вирусын эрүүл мэндийн салбар дахь үр нөлөө

Дэлхий дахинаа корона вирусын цар тахлаар халдварлагчдын тоо хоногт 100 мянгаар нэмэгдэж, өдөр бүр 5000 хүний амийг авсаар. Олон улсын эрүүл мэндийн лидер, экспертүүд энэхүү тахал эерэг, сөрөг хоёр талаар уг салбарт нөлөөлнө гэж үзэж байна.

Эергээр нөлөөлж буй үзэгдэлд халдварт өвчин судлал, тархвар судлалын шинжлэх ухааныг тэргүүлэх чиглэлд тавьж байгаа нь энэ талын судалгаа, шинжилгээ хурдацтай хөгжихөд түлхэц болно. Улс орон даяар хүн бүр өөрийн эрүүл мэндэд хариуцлагатай хандаж, гараа тогтмол угааж, гадаа гудамжинд нус цэрээ хаяхаа больсноор элдэв халдварт өвчин намжлаа. Манай оронд гэдэсний халдвар, бохирын шар, сүрьеэгийн шинэ тохиолдол эрс багасч, коронагаас өмнө хүмүүс гараа угаадаггүй л байсан юм байна шүү дээ хэмээн эмч нарыг гайхшруулж байна.

Нэг өвчин ихээр гарах үед эрүүл мэндийн системийн хомсдол хаана үүсээд байгааг олж харсанаар цаашид аль үе шатанд хэрхэн нөөц бололцоогоо хуваарилах вэ гэдэг нь тодорхой болж эхэллээ. Эрүүл мэндийн салбарын тогтолцооны дүрэм, журам уян хатан, энэрэнгүй болж, зайн эмчилгээ, эрүүл мэндийн шинэлэг үйлчилгээний технологи хөгжинө.

Эсргэрээрээ үйлдвэрлэлийн үе шатанд халдвар тархсанаар, эмнэлгийн бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлийн зогсонгишил, бусад эрүүл мэндийн салбарын судалгаа шинжилгээний хоцрогдол, эмнэлэгт хандах хүн амын айдсаас болж аливаа өвчлөлийг цаг тухайд нь илрүүлэх боломжгүй болж байна. Нөгөө талаас эмнэлэгт хүн хүч хүрэлцээгүй болсоноос бусад төрлийн өвчтөн хүлээж авахаа хойшлуулж байгаа нь зарим оронд ажиглагдаж байна.

Итали Испанид вирусын улмаас нас барж байгаа тохиолдлын 9-13% нь эрүүл мэндийн ажилтнууд өөрсдөө байна. Ийнхүү эмч, сувилагч нараа алдах нь үлдэж байгаа мэргэжил нэгтнүүдэд хүнд цохилт болж эрүүл мэндийн салбарт урт хугацааны сүүдрээ тусгана. Эмч нарын амиа хорлох эрсдэл  бусад мэргэжлийнхнийгээ бодвол ердийн үед хоёр дахин их байдаг, энэ тоо улам өндөрсөх болов уу.

Эдгээр эерэг сөрөг талуудыг дэнсэлж үзвээс урьдчилан сэргийлэх анагаах ухааныг хурдацтай хөгжүүлэх нь цаашдын ирээдүйд хамгийн зөв тусгал болох юм. Энэ үйл явцыг аажуухнаар бус ахицтайгаар нэн тэргүүнд тавьж, хүн амын эрүүл мэндэд учирч болох аюулыг урьдчилан зайлуулахад хөрөнгө мөнгөө зарах нь гарсан хойно нь зардлаа нөхөхөөс илүү энэрэнгүй хүнлэг үйлдэл болох бөгөөд хямд төсөр тусна.

Том хэмжээний дата ашиглаж, эрсдэлт бүлгийг тодорхойлон, түүнд тохирсон арга хэмжээг авах, зайн оношилгоо, эмчилгээг хорио цээрэнд байгаа хүмүүст цаг алдалгүй хүргэх боломжоор хангаж эмнэлгийн ачааллыг багасгах, спиртийн уусмал, маскийг улс орон даяар тараахад дутагдал үүсгэхгүйгээр нөөцлөх, эдгээр бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлийг дэмжих нь COVID-19 цар тахлын бидэнд өгч байгаа үндсэн мессежүүд болж байгааг та бид гэрчилж байна.

https://www.modernhealthcare.com/opinion-editorial/healthcare-leaders-fear-covid-19s-impact-once-storm-has-passed

https://mimir-inc.biz/media/analysis/covid-19_healthcare_industry_survey/

https://www.institutmontaigne.org/en/blog/public-health-time-covid-19-three-lessons-learned

https://www.biochemistry.org/2020/03/17/coronavirus-covid-19-message-from-the-biochemical-society-and-portland-press/

Gesundheit!

Хэрвээ мөрөөдөл чиний сэтгэл зүрхэнд хорогдоод эхэлбэл чи юу хийх вэ? Чи мөрөөдөлтэйгээ цуг гүйж болно, эсвэл мөрөөдөл чиний амьдралыг чиглүүлж болно, бүр болиод чи мөрөөдлөө хөөж явуулчихаад насан туршдаа яах байсан бол гэж гайхширж ч болно.

Доктор Адамсын бага насанд аав нь бараг хамт байсангүй, байсан ч хүүхдүүдтэйгээ огт харьцдаггүй хүн байв. Харин 16 настай байхад нь аав нь зүрхний шигдээсээр нас барахынхаа өмнөх нэгэн долоо хоногийг хүүтэйгээ цуг өнгөрөөжээ. Энэ л үед тэрбээр аавынхаа дэлхийн хоёрдугаар дайнд оролцсоноос хойш хэрхэн сэтгэл санааны гүн шарх авч, анд найз нь өөрийг нь аврахын тулд гэдсэндээ гренат хийж амиа өгч байсанд харамсаад ч бардаггүй тухай мэдэж авчээ. Аавынх нь амьдралын хамгийн том гэмшил нь хүүхдүүддээ сайн аав байж чадаагүй явдал байв. Аав нь хүүгээсээ уучлал хүсч, сэтгэлээ уудалсанаас хэдхэн хоногийн дараа зуурдаар нас барсан нь Адамст маш хүнд цохилт болов. Үүний дараа давхар давхар золгүй явдал тохиолдсоноос болж, Адамс амиа хорлохоор шийдсэн ч ээж нь сэтгэцийн эмнэлэгт хэвтүүлсэнээр бүх зүйл орвонгоороо эргэжээ. Энэ л үед тэрбээр ганцаардал бол хамгийн хор хөнөөлтэй байдал, сэтгэл санаа бол хүний бүх төрлийн өвчний эх үүсвэр болохыг ойлгож авав. Нэг өрөөнд цуг хэвтэж байсан өвчтөний яриаг сонсоод хэрвээ би энэ чигээрээ бусдаас ирж байгаа хайрыг хүлээж авахгүй байсаар байвал ирээдүйд ийм л болох юм байна гэж мэдрэв. Өөрийн эргэн тойронд байгаа хүмүүсийг үл ойшоож, бүхнийг шинжлэх ухаанчаар батлах гэж оролдох нь эсрэгээрээ түүнийг ганцаардуулдаг байсан аж.

Хэтэрхий их бодох нь өөрөө асуудал юм. Бодохын оронд мэдрэх хэрэгтэй. Эндээс Адамсын амьдралд эргэлт гарч, олон ном уншиж, олон хүмүүсийн амьдралын түүхийг сонсож, өөрийн гэсэн амьдралын номын сангаа бүтээж эхэлжээ. Тэрбээр хүмүүс ямар үед сайхан мэдрэмж авдаг, яагаад аз жаргалтай гэр бүл үүсдэгийг мэдэж авахыг хүсэв. Хүмүүстэй ярих туршлага суухын тулд дурын утасны дугаарлуу ярьж хэр удаан ярьж чадах эсэхээ сорьж үздэг байв. Нийгэм судлалын оюутан, урлаг судлаач болж дүр эсгээд утасны цаадах хүн өөрийн доторх би-гээ хэр зэрэг нээхийг харах гэж оролдов. Цахилгаан шатанд суугаад хэдэн давхар хүртэл явахад тэр хүн өөртэй нь илэн далангүй ярьж, бүр цуг дуу дуулж болохыг туршиж үзэв. Сургуульд байхдаа шинжлэх ухааны туршилт хийх дуртай байсан бол одоо хүмүүсийн аз жаргалтай мөчийнх нь тухай яриулж чадах эсэхээ туршдаг болов. Ингээд нэг жил сайн дураараа хүмүүсийг сурвалжилдаг болсоны дараа амьдралын үзэл нь батжиж, насан туршид хадгалагдах өнөөгийн бие хүнийг нь бий болгожээ. Энэ үедээ л анагаахын сургуулийн үүдийг татаж эмч болохоор шийдсэн байна.

Гэтэл эмч хүн гэхээр л хувиралгүй нүүртэй, бүхнээс дээгүүр, их мэдэгч царайлж, өвчтөнийг хүн талаас нь биш өвчин талаас нь хардаг тухайн үеийн эрүүл мэндийн системтэй нүүр тулгарах үед цочирдов. Тэр үүнийг өөрчлөхийг хүсэв. Анагаахын хичээлдээ үргэлж онц сурдаг байсан тэрбээр хичээлийн их номын хажуугаар уран зохиолын ном уншихаа, хүн хоорондын харилцааг судлахаа хэзээ ч болисонгүй. Энэ удаад яаж хүн инээлгэдэг болох тал дээр хичээллэж эхлэв. Яагаад гэвэл хүн инээж, аз жаргалтай байвал эмчээс үзүүлж байгаа эмчилгээний үр дүн төдий чинээ сайн байдагийг анзаарсан болохоор тэр. Улам бүр технологийн шийдлээр орчин үежиж байгаа анагаах ухааны ертөнцөд хүний зөвхөн биеийг бус сэтгэлиийг хамтатган эмчилж чаддаг хүн л үнэлэгднэ, ялгарна.

Америкийн эрүүл мэндийн системийн харгис, мөнгөний төлөө байдлыг хараад өөрийн үнэ төлбөргүй эмнэлгийг байгуулахыг мөрөөдөв. Өвчтөнөөс нэг цент ч авахгүйгээр үйлчилж чаддаг эмнэлгийг байгуулах гэж гучин жилийн туршид шантарч буцалгүй зүтгэв. Нүсэр их цаг хугацаа, хандив туслалцаа, олон хүний сайн дурын хүч хөдөлмөр энэ эмнэлгийн үйл ажиллагааг явуулахад одоо ч шаардагдсаар байна. Өдгөө энэ эмнэлэг бүрэн хүчин чадлаараа баригдаж дуусаагүй ч тэрбээр өөрийнхөө мөрөөдлийг хэзээ ч хаясангүй, бүхий л амьдралаараа энэхүү галзуу ч юм шиг зорилгынхоо төлөө зүтгэсээр байна. Хүнд ер нь жаахан галзуурал байх хэрэгтэй, тэгж байж хүлээстэй олсоо тас татан, өөрийгөө чөлөөлөх зориг гардаг. Ноцтой чухал царайлалгүй санамсаргүй зугаатай амьдрахад яагаад болохгүй гэж.

Lean in by Sheryl Sandberg

Ажил хийдэг өөрийн гэсэн кареертэй эмэгтэй гэхээр л гэртээ суудаг бүтэн цагаар хүүхдээ өсгөхөд анхаардаг ээжээс өөр байх ёстой юу? Ийм хоёр төрлийн эмэгтэй заавал бие биенээ үгүйсгэж, хоорондоо дайн зарлах хэрэгтэй юу?

Олон улсын нэр хүндтэй сургуулиудаас цугларсан 30 гаруй мэргэжилтнүүдийн хамтран хийсэн судалгаагаар ээж нь гэртээ суудаг байсан хүүхэд бусад хүүхдээс оюун ухааны болон хэл яриа, хүнтэй харилцах чадвар, эх үрийн холбооны нягтарлаараа ямар ч ялгаагүй байдаг нь тодорхой болжээ.

Амжилт гэж юу вэ? Тухайн цаг үедээ тохируулж өөрийнхөө хийж чадах хамгийн шилдэг сонголтыг хийхийг л хэлнэ. Томилолтоор явах гээд бяцхан үрээ тэврэхэд битгий яваач гэж гуйж байсныг нь сэтгэл өмрөн нүдэндээ дүрслэвч, ямар нэгэн бурууг өөрт тохоолгүйгээр оногдсон боломжийг хамгийн сайнаар нь ашиглах л явдал юм. Гэлээ гээд гэртээ хүүхдээ хардаг эмэгтэй бас ажилгүй гэсэн үг биш. Тэдний үр хүүхэддээ оруулж байгаа оюуны, цагийн хөрөнгө оруулалт, нийгэмд хийж байгаа сайн дурын ажлууд үнэлэгдэж хүлээн зөвшөөрөгдөх ёстой. Тэднийг зүгээр л нэг гэрийн эзэгтэй, жинхэнэ ажил хийдэггүй гэж цоллохоо зогсоох ёстой.

Феминист гэхээр л заавал эрчүүдийг үзэн ядсан, яаж инээхээ ч мэддэггүй, байнгын албархаг царайлж, хөхний даруулгаа үзэн яддаг хүүхнийг хэлэх үү? Яагаад феминизм гэхээр учиргүй цэрвээд, эсвэл зайлсхийгээд байдаг юм бэ? Энэ нь зүгээр л эмэгтэй хүний тэгш бус байдлыг ил тодоор тавьж байгаа асуудал шүү дээ. Ихэнх хүн тэр тусмаа эмэгтэйчүүд өөрсдөө манай нийгэмд феминист хэрэггүй гэж андуурдаг, учир нь бид эрэгтэй эмэгтэй тэгш нийгэмд амьдарч байгаа гэж гэнэхнээр боддог. Гэтэл үнэн хэрэгтээ аливаа нэг байгууллагын даргыг эмэгтэй байвал яагаад “Эмэгтэй лидер” хэмээн тодотгодог юм бэ? Зүгээр л лидер хүн биз дээ. Тэгээд лидер нь эмэгтэй байхаар л хувийн амьдрал гэж авах юмгүй, ажлын төлөө үхэн хатан зүтгэдэг, уян хатан чанараа гээж эр хүний дүрд хувилсан “Төмөр хатагтай” гэж цоллодог. Ийм ташаа хандлага өмнө нь ч байсан өдгөө ч байна. Үүнийг сүүлийн үед нийгэм хүлээн зөвшөөрч эмэгтэй хүнийг “харж үзээд” ажилд авахдаа гэр бүлийн байдал, хүүхэдтэй эсэхийг нь асуухыг хориглодог болсон. Ухаан нь эдгээр үзүүлэлтээс шалтгаалж хүнийг ажилд авах эсэхийг тодорхойлохгүй байх гэж тэр. Гэтэл үнэндээ хүүхэдтэй эмэгтэй оройн цагаар хүүхдүүдтэйгээ өнгөрөөж, ажлын хажуугаар хүүхдүүддээ ч гэсэн анхаарах нь зүй ёсны хэрэг биз дээ. Би ажилтай хөөн гээд хэн ч хүүхдээ гаргуунд нь гаргаад өдөр шөнөгүй ажил дээрээ байхыг хүсэхгүй. Харин ч хүнийг ажилд авахдаа тухайн боловсон хүчний цэвэр чадвар дээр нь үндэслэж, хүүхэдтэй бол эхнээс нь тэрэнд нь тохируулсан ажлын цаг, хангамжийг бодолцвол олон чадварлаг эмэгтэйг ажиллах хүчинд нэгдүүлэх үүд хаалга нээгдэх юм байгаан уул нь. Тухайн ажлын байранд хүйсийн тоо тэнцвэртэй байх тусам бүтээмж нь ихэсч, байгууллагын нийт орлого нэмэгддэг гэсэн судалгаа ч байдаг. Мөн хамтран ажиллахад хүн эсрэг хүйсийн хүнтэй цуг ажиллабал илүү ажлын бүтээмж өндөр байдаг гэсэн 29 оронд хийсэн олон улсын судалгаа ч бий. Ямар ч ажилд тодорхой хэмжээний золиос хэрэгтэй. Хамгийн гол нь шаардлагагүй золиос гаргахгүй байх л чухал. Хүүхэдтэй эмэгтэйчүүд ажлаасаа эрт тардагаа өөрийгөө зуун хувь ажилдаа зориулж чадахгүй байна гэж бодох нь ташаа ойлголт.

Феминист гэдэг нь нийгэм, улс төр, эдийн засгийн хувьд хүйсийн тэгш байдалд итгэдэг хүнийг л хэлнэ. Тэгэхээр бид хүйсийн тэгш бус байдал өнөө цагт оршин тогтнохгүй байгаа юм шиг дүр эсгэж, зайлсхийхийн оронд энэ асуудлыг өөрийн орчин тойрноос эхэлж хөндөж, ил тодоор тавьж байж л жинхнээсээ дэвшил ирнэ. Харвардын бизнесийн сургууль нэгэн туршилт явуулж. Энэ сургуульд дандаа эрэгтэй Америк оюутан бусдаасаа илүү сурлагын үзүүлэлттэй байдаг байв. Энэ байдлыг өөрчлөхөөр “Манлайлагч гэдэг нь өөрийн нөлөөгөөр бусдыг сайжруулж, тэндээс гараад явахад ч тэр нөлөө нь үргэлжилж байхыг хэлнэ.” гэсэн уриа сургуульдаа дэвшүүлжээ. Жирийн үед хоорондоо хамтрахааргүй эрэгтэй, эмэгтэй, гадаад оюутнуудыг хольж бүлэг болгон ажиллууллахад, жилийн дараа урь урьд жилийнхээс ч илүү сурлагын амжилт аль аль бүлэгт нь ижил тоогоор илэрчээ. Энэ нь тэгш орчинг бүрдүүлсэнээр бүтээмж сайжрахаас гадна бүгдийнх нь аз жаргалын түвшин нэмэгдсэнтэй хобоотой.

Нэгэнт өндөр байр сууринд хүрж чадсан эмэгтэйчүүдийн 73 хувь нь залуу үеийн эмэгтэйчүүдээ дээш өгсөхөд нь гараа сунгаж тусалсан байдаг гэсэн тоо байна. Өнөөгийн нийгэмд хэрвээ удирдлага чинь эмэгтэй бол доодох эмэгтэй ажилтандаа илүү эелдэг сайхан хандах ёстой гэсэн хүлээлт хандлага байдаг. Тэгээд тийм харьцаа авч чадаагүй хүмүүс өсөрхөж, гомддог. Эмэгтэй удирдагч байлаа гээд илүү наалинхай ч байх албагүй, хатуу чанга ч байх албагүй. Хамгийн гол нь тэнцвэртэй харьцах. Ямар ч хүйсийн удирдлага байсан бид бүгдээс нь эелдэг харьцааг хүлээх эрхтэй.

Эмэгтэйчүүд өндөр байр сууринд хүрэхэд өөрийн чадварыг дутуу үнэлж, өөрөө өөрсөддөө хаалт тавих үзэгдэл бас ажиглагддаг. Жижиг зүйлээс л эхлэх хэрэгтэй. Адаглаад хуралд суухдаа ширээний голд байраа эзлэх нь чухал. Та анзаараад байгаарай, эмэгтэйчүүд дандаа ширээний бус захын суудлаар байраа эзэлдэг. Эндээс л үл үзэгдэх шилэн хана босч эхэлдэг.

Ихэнх эмэгтэйчүүд энэ өөрчлөлтийг нийгэмд авчрах гэж зүтгэх боломжгүй, зөвхөн өдөр тутмын ажлаа хийгээд явж байгаа нь бодит байдал. Нийт ажил хийдэг эмэгтэйчүүдийн 50% нь хүүхдээ өвдөхөд ажлаасаа чөлөө авч чаддаггүй. Ингээд ажлаасаа чөлөө авсан ч цалинтай чөлөө олгогддоггүйн улмаас өрхийн орлого буурч, өр ширэнд орж ядуурдаг гэсэн судалгаа ч байна. Хэтэрхий их чадварлаг эмэгтэйчүүд энэхүү олон талт саад бэрхшээл, шударга бус байдлаас болж хөдөлмөрмйн хүчнээс шахагддаг. Тиймээс бидний нийгэмд дээд шатны албан тушаалд эмэгтэйчүүд илүү их хэрэгтэй байна. Тэгж байж л бид үзэгдэхгүй байгаа шилэн ханыг нурааж чадах юм. Би үүнд итгэдэг, ирээдүй хойч үеийнхээ төлөө бид алхам тутамдаа энэ тэгш бус нийгмийн нормыг эвдэхийн төлөө зүтгэх ёстой, үүрэгтэй. 

Монгол ба Даун

Uuganaa Ramsay-н бичсэн “Монгол” хэмээх энэхүү дуртгал ном өөрийн өсч төрсөн Завхан аймаг, Монгол ахуйгаа Дауны хам шинжтэй төрсөн бяцхан хүүгийнхээ богинохон амьдралтай огтлолцуулан бичсэн сэтгэл хөдөлгөм түүх болжээ. Монгол хүн бичсэн болохоор Англиар маш амархан уншигдахаас гадна танил дотно Монгол ахуй нүдний өмнө жирэлзэн өнгөрөх нь сэтгэлд ойр. Гадны уншигчид энэ номоор дамжуулан Монгол соёл ахуйн өвөрмөц, гайхамшгийг мэдэрлээ хэмээн өндөр сэтгэгдэлтэй байдаг тул өдгөө Амазон интернет номын худалдаанд дэлхий даяарх борлуулалтаараа өндөр ранкингаа хадгалсаар байна. Уг бүтээл 2012 онд Шотландын зохиолчдын холбооны баримтат номын шагналыг хүртжээ.

Гуравхан сар амьдарсан бяцхан үрийнхээ үхэл амьдралын зааг дээр дэнслэх утсан амийг аврах гэж эх хүний халуун сэтгэлээр тэмцэх боловч , яах ч аргагүй зүрхний гажигийн хүндрэлийн улмаас хүүгээ тэнгэрт даатгахаас өөр аргагүй байдалд ордог. Гэсэн ч хүүгээ энэ хорвоод, тэр тусмаа Кембрижийн номын санд “Монгол” номоороо мөнхөлж чадсан нь зохиолч эмэгтэйн сэтгэлд бадамлан асах эх хүний хайр, амьдралын төлөөх шаргуу тэмцлийн гэрч болжээ.

Дэлхийн түүхийг эхлүүлсэн Монгол хэмээн бахархан овоглодог нэр маань Европын орнуудад Дауны өвчтэй хүнийг дуудах нэршил болж 100 жил ашиглагдсан ч, 1965 онд ДЭМБ-с албан ёсоор хориглосон байна. Гэсэн ч хүмүүс тэнэг, мангар, оюуны хомсдолтой гэсэн доромж утга илэрхийлэхдээ хэлдэг болсон нь төдийлөн арилаагүй хэвээр. Номын гол баатар маань ч Дауны өвчтэй хүүхдээ дөнгөж төрүүлээд байхад эмчлэгч эмч нь “Хүүгийн чинь хам шинж таны үүсэл гарлаас болоод нэг их сайн ялгагдахгүй байна л даа” гэж хэлдэг. Дараа нь ч өөр нэг хүн “Монголчууд үнэхээр Дауны өвчтэй юм шиг харагддаг юм байна, нүүр нь хавтгай!” гэх мэтчилэнгээр мөсөн үгээр хайрна. Үүнийг Uuganaa Ramsay “Ямар ч өвчин аливаа үндэстний нэрээр дуудагдах ёсгүй!” хэмээн олон нийтийн хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр тууштай илэрхийлж иржээ. Тэр бол Монгол нэрийн маань хоёрдмол утгыг бодитойгоор засч, залруулж яваа үндэсний бахархлын маань нэг яахын аргагүй мөн хэмээн цохон тэмдэглүүштэй.

Born a crime

Тревор Ноа бол өнөө цаг үеийн хамгийн глобал сэтгэхүйтэй, хурц ухаантай, шавхагдашгүй авъяастай шилдэг комедианы нэгээр тодроод байгаа билээ. Түүний бичсэн “Born a crime” буюу “Гэмт хэрэг болж төрсөн нь” дуртгал ном хөнгөхөн зугаатай, амархан ушигддаг ном боловч гүн гүнзгий утга агуулгаар баялаг болжээ. Өмнөд Африкт төрж өссөн түүний хувь заяа эмгэнэлтэйгээр эхэлдэг. Хар арьстан ээж, цагаан арьстан аавын дундаас гарсан холимог арьстай хүүхэд гадаа гудамжинд харагдах л юм бол ээж нь шоронд орж, өөрөө асрамжийн газар хүргэгдэх байв. Бага насанд нь ээж нь түүнийг хүний нүднээс нуун өсгөх боловч Нелсон Мандела 6 настайд нь шоронгоос суллагдсанаар арьс өнгөний ялгаварт хууль үйлчлэхээ больж чөлөөтэй сургуульд сурах, зорчих эрхээр хангагджээ. Ээж нь хошин шогийн өндөр мэдрэмжтэй, хэдийгээр христийн гүн итгэгч хэдий ч бурханаас бусад зүйл дээр шүүмжлэлтэй сэтгэж сурахыг хүүдээ зааж, бага наснаас нь яг л найзтайгаа ярьж буй мэт харилцдаг байв. Энэ нь ч Треворт ядуу, гуцуу амьдралын шуурганд балбуулаад хотойх биш, харин ч хурцлагдаж, хошин мэдрэмжээр гунигт бүхнийг мушгин инээдэм болгох чадвар өгчээ. Чухам энэ л чанар нь түүнийг Америкийн хамгийн нэр хүндтэй улс төрийн тойм, өдрийн мэдээ нэвтрүүлдэг алдарт шоуны хөтлөгч болгох замыг тавьж өгсөн гэлтэй.

Тревор Ноа энэ номондоо хэлийг хэрхэн төгс эзэмшиж, хэлтэй байснаар хүн хаана ч хүрч, хэнийг ч өөрийнхөө талд оруулж болдогийг алхам тутамдаа сануулна. “Мексикийн гайхмашигтай эрдэмтэн хүн Америкийн хил дээр ирчихээд муухан Англи хэлээр ярьвал хэн ч түүнд итгэхгүй. “Тэрний эрдэмтэн нь тэндээ л байдаг юм байгаа биз, би л лав итгэхгүй юм байна.” гэж хүмүүс бодно. Харин чамаас шал өөр царайтай мөртлөө чамтай яг адилхан ярьж чадаж байвал “Байз байз, хэдийгээр тэр өөр харагдаж байгаа ч гэсэн надтай адилхан ярьж байвал тэр бидний л нэг байж таараа!” гэж арьс өнгөөөр ялгаварладаг тархины програм гацаж гайхна.” гэх мэтчилэнгээр олон жишээгээр хэл хүнд яаж тусалж чадахыг хошигнолтойгоор дурьдна.

Номын туршид түүний хүүхэд насны ядуу амьдрал зураглагдах ба зарим үзэгдлүүд Монголын шилжилтийн үеийн амьдралтай дэндүү төстэй. Микроавтобусанд өдөр бүр чихцэлдэж явдаг байснаа, модон жорлонд морь хардаг байснаа, жаахан томроод хүмүүсийн дунд сэргэлэнтэж, нэгийг нөгөөгөөс авч, гуравдагчид зарах гэх мэт түргэн сэтгэж, гэмт хэргээс арай наагуурхан зальдаж амьдардаг байснаа дүрсэлсэн нь яг л Монголын амьдрал.

“Загас авчирч өгөхийн оронд загасчлахыг сургасан нь дээр гэж хүмүүс хэлэх дуртай. Гэвч үнэндээ загас барих уурга нь байдаггүйд л хамаг зангилаа байгаа юм.” гэж үе дамжсан ядуурлын талаар хэлсэн үг нь их таалагдав. 

Ном уншихыг зааж өгчихөөд, унших ном байхгүй бол ямар утгатай гэж?  

“Гайтай” Яманака гайхамшиг бүтээсэн нь

Нобелийн шагналт эрдэмтэн Шинья Яманакаг залуухан байхад нь багш нь Жяманака гэж дууддаг байв. “Жяма” гэдэг нь Японоор гай, төвөг гэсэн үг. Анагаахын сургуулиа дөнгөж төгсөөд, гэмтлийн мэс заслын резидентээ хийж байхад нь багшийнх нь хадарч өгсөн хоч. Хагалгаанд орох болгондоо алдаа гаргаж, бусад эмчийн 20 минут хийдэг мэс ажилбарт 2 цаг зарцуулж лайтдаг байсан болохоор багш нь арга ядахдаа тэгж хочилсон хэрэг. Харин нөгөө “Гайтай” Яманакаг ирээдүйн Нобелийн шагналт эрдэмтэн болно гэж тухайн үед хэн ч мэдсэнгүй. Тэр тусмаа хүний биеийн бүх төрлийн эс рүү ялгарч чаддаг үүдэл эсийг нэгэнт ялгараад хөгжчихсэн арьсны эсээс буцаагаад гаргаж авсан анагаах ухааны эцэг болно чинээ төсөөлсөн ч үгүй.

Жирийн нэгэн оёдлын машины эд ангийн үйлдвэр эрхэлдэг гэр бүлээс гаралтай тэрбээр тухайн үеийнхээ бүтэлгүйтлээс болоод бага байхын л гэмтлийн мэс засалч болно гэсэн мөрөөдлөө хаяж,   судалгааны чиглэлээр цааш суралцахаар шийдэв. Энэ замыг сонгосон учир нь хэдий алтан гартай мэс засалч байгаад ч эдгээж чаддаггүй өвчин өч төчнөөн байдаг юм байна гэдгийг харж, мэдсэн болохоор тэр. Хэрвээ би хүн үздэггүй юм бол эдгэрэшгүй өвчнийг анагаах эм бүтээж яагаад болохгүй гэж? хэмээн өөрөөсөө асууж. Ийнхүү суурь анагаах ухааны салбарт эргэлт буцалтгүй орсон ч Японд эсийн судалгаа сайн хөгжиж чадаагүй, судалгааны санхүүжилт ч муу олддог байсан тэр үед Америкад сураад ирэхдээ авчирсан хулганаа өөрөө баасыг нь цэвэрлэж, хоол өгч арчилдаг байв. Гэтэл хулгана гэдэг амьтан геометрийн прогрессоор өсдөг болохоор гуравхан ширхэг ирсэн хулгана нь жилийн дараа гэхэд 500 болтлоо үржиж, өдөр тутмын арчилгаа нь огцом нэмэгдэн, өөрийгөө судалгаа хийгээд байгаа юм уу, хулганы баастай ноцолддог цэвэрлэгч хийгээд байгаа юмуу гэдгээ ойлгохоо больжээ. Эргэн тойрных нь хүмүүс ч “Юугаа хийгээд хулганы баастай хутгалдаад явдаг юм бэ, эмч ухаантай юм бол анагаах ухаанд хэрэгтэй зүйл хийвэл яасан юм бэ!” гэцгээнэ.

Гэсэн ч жаахан эвгүйтээд ирэхээр л шантарч больдог өөртэйгээ тэр эвлэрч чадсангүй. Тухайн үед дөнгөж үр хөврөлөөс үүдэл эс гаргаж, цааш нь ялгаруулан хөгжүүлж, хүний олон эрхтэний эсийг гарган авч, эдгэрэшгүй өвчнийг анагааж болох бололцооны талаар шуугиж эхэлсэн үе. Гэсэн ч хүн болж амжаагүй үр хөврөлийг судалгаанд ашиглах нь ёс зүйн хувьд асар их маргааныг дагуулж байв. Энэ үед л Яманака “Нэгэнт ялгараад хөгжчихсөн эсийг буцаагаад үүдэл эс болгоод орхиё! Тэгвэл ёс зүйн асуудлыг бүрэн шийдэх нь.” хэмээн ид шидийн юм шиг зорилт өмнөө тавьж, өнөөх баастай хулганууд дээрээ мастерийн гуравхан оюутан, нэг лаборантын тусламжтайгаар туршилт хийх судалгааны ажилдаа ханцуй шамлан оров. Гэтэл хэзээ ч бүтэшгүй гайхамшиг мэт сонсогдох энэ алсын хараагаа 6-7хон жилийн дотор бодит байдал болгож чаджээ.

iPS(Induced Pluripotent Stem Cells) буюу олон чадавхит зохиомол үүдэл эсийг гарган авсанаар мэдрэл, зүрх, нойр булчирхай, уушиг, яс, цус, булчин, арьс гэх мэт бүх л төрлийн эсрүү ялгаруулан хөгжүүлж, Паркинсоны өвчин, мэдрэл, нуруу нугасны өвчин, чихрийн шижин, элэгний үйл ажиллагааны дутмагшил, цусны цагаан эсийн хавдар, булчингийн хатингаршил, түлэгдэлт зэрэг эргэшгүй бүх л өвчнийг хүний өөрийнх нь эсээр анагаах нөхцөл боломжийг бодитоор бий болгосон агуу нээлт болсон юм. Дээрээс нь хүний өөрийн эсийг эмчилгээнд ашигласнаар уг хүндээ бүрэн тохирч, дархлааны тохирооны асуудал шийдэгдэж, ховхрох аюул үгүй болох юм.

Өдгөө iPS эсээр хүний нүдний торлог бүрхэвчийг нөхөх оролдлого Японд амжилттай хийгдсэн ба клиник туршилтанд оролцсон 80 настай эмэгтэйн харааг цааш муудахаас сэргийлж чаджээ. Энэ туршилт нь зохиомол үүдэл эсийг эмчилгээнд ашиглах бүрэн боломтойг баталсан ба цаашид хүн төрөлхтөнд хийгдэх олон олон өвчнийг анагаах салхийг хагалаад байна.

Эх сурвалж:

Wilson, K. D., & Wu, J. C. (2015). Induced pluripotent stem cells. Jama, 313(16), 1613-1614.

Mandai, M., Fujii, M., Hashiguchi, T., Sunagawa, G. A., Ito, S. I., Sun, J., ... & Takahashi, M. (2017). iPSC-derived retina transplants improve vision in rd1 end-stage retinal-degeneration mice. Stem Cell Reports, 8(1), 69-83.

Mandai, M., Watanabe, A., Kurimoto, Y., Hirami, Y., Morinaga, C., Daimon, T., ... & Terada, M. (2017). Autologous induced stem-cell–derived retinal cells for macular degeneration. New England Journal of Medicine, 376(11), 1038-1046.

https://logmi.jp/37151

https://president.jp/articles/-/24040?page=3

https://www.newscientist.com/article/2124820-vision-saved-by-first-induced-pluripotent-stem-cell-treatment/

Хэвлий дэх үрдээ зориулж идэх нь (3-р хэсэг)

Ямар ч хүн ер нь давсны хэрэглээгээ хянаж байх хэрэгтэй. Давс ихэдвэл биед хуримтлагдсан давсыг тэнцвэржүүлэхийн тулд бие махбодь усыг өөртөө татаж, судсан дахь цусны хэмжээ хэт ихсээд ирдэг. Ингээд даралт ихэсч, судасны ханаар ус нь шүүрээд эхэлдэг. Энэ нь хаван болж харагддаг хэрэг. Жирэмсэний үед давсны бодисын солилцоо удааширдаг тул бүр их анхаарахгүй бол болохгүй. Жирэмсэний үеийн хавагналт, даралт ихдэлт, түүнээс үүдэлтэй манас таталт гэсэн жирэмсэний хүндрэлүүдийн шалтгаан болохоор тэр. ДЭМБ-с өдөрт 5 граммаас хэтрүүлэхгүй давс идэж байхыг зөвлөсөн байдаг. Энэ нь 2,000 мг натри гэсэн үг л дээ. Гэтэл натри нь та бидний өдөр тутамдаа хэрэглэдэг олон хүнсэнд зүгээр л байж байдаг. Сүү, өндөг, талх, гахайн утсан махнаас тус тус 100 граммыг идэхэд л нийлээд 1880 грам натри өлхөн хэрэглэчихэж байгаа гэсэн үг. Тэгэхээр хоолонд нэмж давс хийхгүй байхад л өдрийн хэрэгцээний натриа авчихдаг байх нь. Тэгэхээр чинь одоо давсгүй хоол, салат яаж идэх хэрэг вэ гэж гайхаж байгаа байх. Лемон, сармис, цагаан гаа, сонгино, цагаан цуу гэх мэтээр амталж сурвал амт нь ч зөөлөрч дотор нь амархан муухайрдаг жирэмсэн эх ч идэхэд аятайхан болдог. Бас давстай юм идэхдээ калитай хослуулж идвэл шээсээр амархан гадагшлуулж өгнө. Кали нь бууцай, байцаа мэтийн төрөл бүрийн навчин ногоо, төмс, вандуй, гадил, киви гэх мэт жимсэнд агуулагдна. Тиймээс жирэмсэн болсоноороо далимдуулаад өөрийн болон гэр бүлийнхээ хоолны зуршил, агуулгыг сайжруулаад аваарай.

Эхийн гэдсэнд агуулагдах хоол боловсруулах ашигтай нянгууд урагт дамждаг. Гэдсэнд хүний дархлааны эсийн 60% нь агуулагддаг ба ашигтай нянгууд эдгээр эсийг хамгаалж байдаг. Ингэж ашигтай нянгууд дархлааг дэмжиж, халдвараас сэргийлэхээс гадна хүний биед зарим витамин, эрдэс бодисыг нийлэгжүүлж байдаг. Түүнээс гадна орж ирсэн хүнсийг исэлдүүлж, боловсруулахад тусалдаг болохоор “Тураадаг нян” ч гэж нэр авсан байдаг.

Гэдсэн дэх ашигтай нянгууд 3 хоногт бараг бүрэн солигддог гэж үздэг тул жирэмсэн байхдаа ашигтай нянгаа ихэсгэж чадвал, төрж гарч ирэх үрдээ хамгийн том бэлгийг өгч байгаа нь тэр юм. Тэр тусмаа хожуу төрж байгаа эх анхаарах хэрэгтэй. Хүн нас ахих тусам гэдэсний ашигтай нянгууд цөөрч эхэлдэг. Тийм ч болохоор залуу байсан үеийнх шигээ идсэн хэвээр байвал амархан таргалж, өтгөн хатаж, дархлаа муудан, өвчлөмтгий болдог шүү дээ. Төрөл бүрийн цагаан идээ гэдэсний ашигтай нянг нөхөж өгдөг. Монгол ахуйн ааруул, ээзгий, тараг, зөөхий гээд тансаг амттангуудаа улам сайн хэрэглэж заншъя. Шарсан хуурсан хоолноос татгалзъя, өнөөх нянгуудыг чинь багасгаж, таргалат, чихрийн шижингийн эхлэл болно. Гэдэсний ашигтай нянгийн хоол болж өгдөг жимс ногоог харин сайн оруулж өгөөрэй.

Ураг төрөх үед эхийн төрөх зам, үтрээгээр дамжиж гарч ирэхдээ эхийн биед агуулагдах нянг өөртөө наалдуулж, амандаа хийдэг ба энэ нь тэр чигтээ гэдэснийх нь нян болж үлддэг гэсэн үг. Тиймээс ч кесарев хагалгаагаар төрсөн хүүхэд гэдэсний нянгийнх нь тэнцвэр алдагдаж, таргаламтгай, өвчинд өртөмтгий байж болзошгүй гэсэн судалгаанууд ар араасаа гарч ирж байгааг мэдэхэд илүүдэхгүй биз.

Эцэст нь　фолийн хүчил агуулсан брокколи, бууцай, вандуйг өдөр тутам алгасалгүй хэрэглэж заншъя, төрөлхийн гажигаас сэргийлэхэд тус болно.

Архины төрлийн ундаа, эм нь төрөлхийн гажиг, хөгжлийн бэрхшээл үүсгэх шалтгаан болдог тул архийг тэр чигт нь хасч, зайлшгүй тохиолдолд эмийг эмчийн заавраар хэрэглэе.

Монголын эрүүл саруул үрс маш олон болтугай!

http://www.who.int/mediacentre/news/notes/2013/salt_potassium_20130131/en/

妊娠中の食事  細川 モモ ２０１６